چکیده طرح:
تبیین اهمیت و ضرورت موضوع
در جوامع معاصر، خانه، مدرسه و فضاهای بازي در شهر برای آموزش و اجتماعــی شــدن كــودكان، واحدهــای اجتماعی مهمی محســوب می‌شــوند. فضاهای بازي باید پاسخگوی نیازهای و فعالیت‌های كودكان با خواسته ها متنوع باشند چراكه كودكان در فضاهای بازي فضــای جمعــی را تجربه می‌کنند و با گروه همســالان و بزرگســالان به تعامالت اجتماعی می‌پردازند. با این پیش فرض، تعاملات اجتماعی در فضای بازي، زمین‌های موثر و كارآمد در فراهم آوردن امــكان بــازی و فعالیت‌هایــی در راســتای رشــد و شــكل‌گیری شــخصیت كــودكان و افزایــش توانائی‌هــا و قابلیت‌هــای آنهاسـت .
بازی در کنار سایر نیازهای اساسی كودكان چون غذا، سلامتی، سرپناه و تحصیل برای رشد استعداد های بالقوه آنان ضروری است. دوران کودکی مهم ترین و حساس ترین دوران زندگی است و شخصیت فرد در این سنین شکل می گیرد. در این دوران قابلیت ها و خلاقیت فرد پایه گذاری می شود. بازی منجر به اجتماعی شدن کودک می گردد و به او می آموزد در آینده چگونه وارد اجتماع گردد و چگونه رفتار نماید. پژوهش های مختلف در خصوص فضاهاي بازي نشان می دهد که این محیط ها نقش مهمی در سلامت جسمی و روانی انسان ها و به خصوص کودکان دارد. برنامه ریزی و طراحي شهری هنگامی به معنای واقعی به اهداف شهر مطلوب نایل می شود که خواسته ها و نیازهای تمام شهروندان از جمله کودکان با توجه به اقتضای سنی مورد توجه قرار گیرد. به رسمیت شناختن کودکان به عنوان یک شهروند با در نظر گرفتن محدوديت ها، داشتن دسترسی به همه خدمات بدون توجه به نژاد، مذهب، موقعیت مالی و اجتماعی، یکی از موارد مهم است که ضروریست در راس توجه قرار گیرد.
در ســال‌های اخیــر تغییــر نگران‌كننــدهای در عــادات روزانــه كــودكان مشــاهده میشــود. كــودكان در بــازی و فعالیتهــای آزاد در فضاهــای بــاز و فضاهــای عمومــی كمتر شــركت می‌كننــد و اكثر اوقــات خــود را درخانــه، كلاسهــای فوق برنامــه و تحــت نظــارت مســتقیم والدیــن ســپری می‌كننــد. اهمیت مساله با عنايت به موضوع آپارتمان نشینی و به دنبال آن کمبود شدید فضاهای باز صد چندان مي شود. در ساخت و ساز های اخیر، مساله فضاهای طبیعی و اختصاص فضایی برای بازی و تفریح و گذران اوقات فراغت کودک، به فراموشی سپرده شده است و شهر برای کودکان روز به روز غیرقابل دسترس تر شده و کمتر پاسخگوی نیازهای آنها است. بدين معنا كه تماس و ارتباط کودک با فضاهاي باز و محیط های طبیعی بازي محدودتر می شود و بدین ترتیب فرصت های بازی آنها در محیط های شهری ، روز به روز کاهش می یابد.
بنابر این ضروری است مسئولان، فضاهای مناسب و متعدد و امکانات لازم برای فعالیت های تفریحی و بازی، کودکان را فراهم نمایند. در سال‌های اخیر در شهر تبریز علیرغم اقدامات مثبت در زمینه افتتاح و بهره برداری از فضاهای تفریحی با عنوان پارک کودک، کماکان شاهد کمبود زمین‌های بازی متناسب با رده های سنی کودکان و همچنین کمبود تجهیزات و امکانات مناسب بازی هستیم. همچنین عدم شناخت ویژگی های هر رده سنی و طراحی متناسب با آن ویژگی ها، ضرورت انجام این پژوهش را دو چندان می کند. بنابراین توجه به مسائل و مشکلات کودکان و برطرف کردن نیازهای کمی و کیفی آنها یکی از ضرورت های مهم مدیریت شهری در غالب فراهم‌کردن زمین بازی دوستدار کودک می باشد.
روش شناسی طرح
اين پژوهش در سه گام به شرح زير انجام پذيرفت:
در گام اول این پژوهش، به مطالعه و بررسی مبانی نظری مرتبط با فضاي بازي دوستدار كودك پرداخته شد. با تحليل و واکاوی مبانی نظری، اصول و معيارهايي برای زمین بازی دوستدار کودک بر اساس رده های سنی نوپا، خردسال و دبستانی استخراج شد. اين معيارها در سه دسته، کالبدی- فضایی، عملکردی- فعالیتی و ادراکی- روانی، طبقه بندی گردیدند.
در گام دوم با استفاده از معیارها و شاخصه های مستخرج از مباني نظري، به ارزیابی نکات ضعف و قوت، 10 پارک منتخب از مناطق دهگانه كلانشهر تبریز و 2 پارک که منحصرا به نام پارک کودک نام گذاری شده بودند، پرداخته شد. این پارک ها از سوی شهرداری کلانشهر تبریز معرفی گردیده بودند. در جمع‌بندي نهايي وجود، عدم وجود يا وجود بينابيني شاخصه هاي مستخرج از مباني نظري در پارك‌ها مورد بررسي قرار گرفت. کیفیت پارک ها در سه دسته بندی به صورت مطلوب- قابل قبول و نامطلوب دسته بندی گرديد. مبناي دسته بندي بر اين اصل بود كه اگر در هر پارک، تعداد شاخص موثر زیر 50٪ باشد آن پارک در معیار مورد بررسي نامطلوب می باشد و اگر تعداد شاخص موثر بین 50تا 75 ٪ باشد قابل قبول و اگر بالای 75٪ باشد مطلوب می باشد
در گام سوم به ارائه و پیشنهاد الگو، اصول و معیاري طراحي برای زمین بازی دوستدار کودک بر اساس مطالعات انجام شده و مشاهده کمبود ها و نکات قوت در پارک ها در سه رده بندی نوباوه، خردسال و دبستانی پرداخته شد. این پیشنهادات علاوه بر اينكه می تواند برای بهبود وضعیت پارک های موجود در سطح شهر استفاده گردد؛ به عنوان دستورالعمل و راهنمايي برای طرح های آینده زمین های بازی دوستدار کودک، نيز قابل استفاده مي باشد.
شرح اهم نتایج بدست آمده
نتايج بخش نظري تبيين ويژگي هاي محيطي در قالب معیارها، شاخصه ها و نتایج و پیامد براي سه رده سنی نوباوه ، خردسال و دبستاني به شرح زير مي باشد:
- معیار کالبدی- فضایی، اين ویژگی‌ها شامل خصوصیاتي در کالبد و ویژگیهای عيني فضای زمین بازی کودک که بر نوع رفتار و احساسات کودک تأثیر می‌گذارد و اعمال او را جهت دهی میکند. کالبد زمین بازی، به عنوان مکانی که می‌تواند شخصیت کودک را بسازد و منجر به رشد او گردد، بسیار مهم است. اين معيار شامل کیفیت هایی نظیر تنوع و جاذبه بصری، انسجام و خوانایی ، امکان استفاده همزمان کودک سالم و معلول، نظارت پذیری، مکانیابی مناسب، ارتباط با طبیعت، رنگ و فرم و رعایت مقیاس کودکانه مي باشد.
- معیار عملکردی- فعالیتی باعث می شوند تاثیر فضای بازی بر کودک بیشتر شود زیرا برای مثال ایجاد محیطی که کودک توانایی انتخاب عملکردها و فعالیت های گوناگون را داشته باشد امکان فعالیت آزادانه و بیان آزادانه را برای کودکان فراهم می کند. معیار عملکردی- فعالیتی به بررسی انواع فعالیتها و عملکردهای مناسب زمینبازی دوستدار کودک می‌پردازد که شامل کیفیت هایی چون؛ انعطاف‌پذیری عملکردها و فعالیتها، تناسب با ویژگی ایمنی ، فضای آرام و طبیعت‌گرایی، فضاهای جمعی ، ویژگیهای محیطی مؤثر بر خلاقیت، ویژگی خدماتی – رفاهي و فضا و تجهيزات مناسب كودكان مي باشد.
- معیار ادراکی- روانی، با تمام عواملی که بر روان شخص تأثیر می‌گذارد، سروکار دارد. توجه به این معيار موجب تبديل فضا به مكاني با خصوصيات حسي و رفتاري مختص كودكان مي شود. باعث ایجاد ارتباطی عمیق بین کودک و مکان و درنتیجه تعلق خاطر کودک به آن مکان می شود. بنابراین ایجاد محیطی آرام، دوست داشتنی و لذت بخش موجب جلب توجه و تمایل کودکان برای حضور در زمین های بازی و ارتقای سلامت روانی آنان می شود . این معیار شامل کیفیت هایی نظیر احساس امنیت، قلمروپذیری و ایجاد حس محصوریت برای کودکان، حس تعلق به مکان، خاطره‌انگیزی و تناسب با ویژگیهای شناختی کودکان است.
نتايج بخش ميداني حاكي از اين است که، در پارک های بررسی شده در سه معیار کالبدی – فضایی ، عملکردی – فعالیتی ، ادراکی - روانی وضعيت قابل قبول( ولی نه مطلوب) حکمفرماست، هر چند كه تا تبديل به وضعيت مطلوب مطابق سه رده سني نوباوه، خردسال و دبستاني نياز به اقدامات مداخله گرانه اي دارند و همچنین نیاز به بازبینی و بهبود نکات ضعف و جبران کمبودها و اضافه نمودن برخي ويزگي هاي محيطي بر اساس رده های سنی وجود دارد.
نتايج نهايي تحقيق؛ ارايه الگويي از اصول، معيارها و شاخصه هاي طراحي كه بعنوان دستورالعمل و راهنمايي برای طرح های آینده زمین های بازی دوستدار کودک، قابل استفاده مي باشد.
پیشنهادات کاربردی و سیاستی
1- پیشنهاد سه نوع زمین بازی متفاوت شامل سنتی، معاصر و خلاق و ماجراجویی بر اساس رده سني به شرح زیر :
زمین بازی سنتی: شامل تاپ و سرسره، الاکلنگ و غیره بوده و برای کودکان کاملاً آشنا و شناخته‌شده است.این نوع زمین بازی فاقد ارزش‌های شناختی و بازی‌های اجتماعی متناسب با رشد کودکان است. زیرا در این زمین بازی کودکان قادر به تغییر و دست‌کاری محیط طبق نیاز و خواسته خودشان نخواهند بود و این زمین‌ها فاقد عنصر خلاقیت هستند. برخی از مطالعات نشان‌دهنده آن است که وسایل و تجهیزات ساخته‌شده توسط کارخانه‌ها، تنها قادرند کودکان را به مدت ۱۴ دقیقه سرگرم کنند .
زمین بازی معاصر: این نوع از زمین بازی از اتصال و کنار هم آمدن قطعات و تشکیل یک مجموعه مرکب بازی، با عملکردهای گوناگون ساخته می‌شود.
زمین بازی و باغ‌های بازی خلاق و ماجراجویی: باغ‌های بازی ماجراجویی، فضاهای طبیعی غیررسمی با وسعت، تنوع و تغییرپذیری، هستند. عدم وجود ساختارهای مشخص و تمام‌شده در این‌گونه زمین‌ها به کودک امکان بسط قدرت تخیل و تصور را می‌دهد مثلاً وجود یک کنده درخت به قابلیت‌های گوناگونی برای بازی کودکان دارد. فضای بازی در طبیعت جای سرشار و غنی برای یادگیری و آموختن کودکان در هر رده سنی است. این فضا واجد نوعی برنامه‌ی درسی پنهان و نهفته است که کودکان آن را با شیوه خاص خود دریافت کرده و همزمان با سایر کودکان ارتباط برقرار می‌کنند.
2-الگویی از راهكار طراحي بعنوان دستورالعمل طراحي زمين بازی دوستدار کودک در قالب شاخصه هایی برای سه معيار كلي كالبدي –فضايي، عملكردي –فعاليتي و ادراكي –رواني به شرح زير پيشنهاد گرديد:
- در معیار کالبدی- فضایی الگويي از راهكارهاي مختلف طراحي براي شاخصه‌های تنوع و جاذبه بصری، انسجام و خوانایی، استفاده همزمان کودک سالم و معلول، نظارت پذیری، مکانیابی، ارتباط با طبیعت، رنگ و فرم و رعایت مقیاس کودکان پيشنهاد گردید.
- در معیار عملکردی- فعالیتی، الگويي از راهكارهاي مختلف طراحي براي شاخصه های انعطاف پذیری عملکردها و فعالیت ها، تناسب با ویژگی های ایمنی، فضای آرام و طبیعت گرایی، فضاهای جمعی، ویژگی های محیط موثر بر خلاقیت کودک، فضا و فعالیت های متناسب با سن و رشد کودک، ویژگی های خدماتی و رفاهی، فضا و تجهیزات مناسب کودکان پيشنهاد گرديد.
- در معیار ادراکی- روانی الگويي از راهكارهاي طراحي مختلف براي شاخصه های؛ احساس امنیت، قلمرو پذیری و ایجاد حس محصوریت برای کودکان، داشتن احساس مثبت از خود، حس تعلق به مکان، تناسب با ویژگی های شناختی پيشنهاد گرديد.